Triết gia biết nghi ngờ các cấu trúc làm nên các cơ chế lúc nào cũng có sẵn, mà cũng triết gia này đã từ chối các cuộc cách mạng sắc máu để đập đổ các cơ chế đã có sẵn này, đó là Derrida. Thầy yêu cầu chúng ta hãy dành ưu tiên cho sự tỉnh táo được song hành cùng sự sáng suốt rồi đặt cả hai vào tính trỗi dậy, lực bật dậy của sự thông minh. Thầy cặn dặn các môn sinh là: «Khi một chế độ, một cơ chế đã vạch đường chỉ lối cho ta đi theo ý muốn, ý định, tức là ý đồ của nó, thì ta hãy vận dụng sự thông minh của mình để thoát ra ngoài, đi khác, đi xa, thậm chí đi lạc ngay ý đồ của nó». Đây chính hành tác ưu tiên để hiểu chủ thuyết tháo gở mọi cấu trúc có sẵn (déconstruction) của thầy, từ đây ta hãy xem để xét lại định nghĩa về sự thông minh chính là sự thông thái biết tháo gở các mắc xích đang lao lý hóa tri thức của chúng ta. Nếu cần thì ta còn phải biết chặt xiềng để hóa giải mà vất đi mọi khung khuôn đang là nhà tù vô hình của bạo quyền, tà quyền, quỷ quyền, ma quyền đã vây bủa nhân kiếp của chúng ta.
Tư tưởng gia đi lại thoải mái từ ngôn ngữ học tới văn học, từ triết học tới sử học là Steiner, với tháng rộng năm dài từ tế kỷ XX qua tới thế kỷ XXI này, thầy yêu cầu chúng ta nhận ra sự thông minh có ngay trong các hệ thống tư tưởng. Nơi mà con người khác con vật nhờ chính tư duy bằng tư tưởng, thầy còn mang chuyện này ra «cá độ» với các môn sinh về tính tương quan giữa sự thông minh và các hệ thống tư tưởng: «Nếu người ta biết là hệ thống tư tưởng này có tuổi thọ dài hơn, lâu hơn hệ thống tư tưởng kia, thì chúng ta chỉ cần nghiên cứu một chỉ báo duy nhất của học thuật là các hệ thống tư tưởng mà có tuổi thọ cao là các hệ thống tư tưởng có chỗ đứng, ghế ngồi dài lâu trong âm nhạc, trong hội họa, trong thi ca». Chính âm nhạc, hội họa, thi ca là thành lũy để bảo vệ cái đẹp để định vị mỹ quan, định hình mỹ thuật, định dạng mỹ học, đây chính là bí quyết của sự thông minh có mặt trong các hệ thống tư tưởng có tuổi thọ cao, luôn biết gần những cái hay, đẹp, tốt, lành; cùng lúc xa lánh những cái xầu, tồi, tục, dở.
Nhà xã hội học luôn đi tìm khoa học luận của khoa học xã hội bằng sự thật của điều tra thực địa, bằng chân lý của hiện thực ngay trong điền dã là Passeron, từ năm này sang tháng nọ thầy luôn dặn các môn sinh rằng: «Sự thông minh cũng như mọi chuyện trên đời này đều có gốc, rễ, cội, nguồn nằm ngay trong ẩn số của trình độ!». Đây là câu chuyện càng học càng thấy thiếu, càng học càng thấy bể học vô biên, mà cũng là câu chuyện nồi nào úp vung nấy. Đây lại là câu chuyện về sự thật là trái đất tròn xoay quanh mặt trời, lại biết tự xoay của Gallilé. Vì đây cũng là trình độ của chân lý khoa học, mặc dù nó hoàn toàn trái ngược lại với mê thức đương thời của giáo hội thủa sinh thời của Gallilé. Thủa đó trình độ giáo hội chỉ tới mức trái đất phải phẳng, con người mới đứng được, mới đi được trên đất, nơi mà trực diện đã nhốt tù trực quan. Nói gần nói xa không qua nói thật là trình độ trái đất của Gallilé đã đi trên lưng, trên vai, trên đầu trình độ mặt đất của giáo hội. Cho nên ẩn số của trình độ giờ đã là hằng số cho mọi định nghĩa về sự thông minh, vì trong thực tế, luôn có sự thông minh này cao, sâu, xa, rộng hơn sự thông minh kia. Chỉ vì có kiến thức này cao hơn kiến thức kia, chỉ vì có tri thức này sâu hơn tri thức kia, chỉ vì có ý thức này xa hơn ý thức kia, chỉ vì có nhận thức này rộng hơn nhận thức kia. Sự thông minh cõng trình độ của kiến thức, nó bồng luôn cường độ của tri thức, nó bế luôn mật độ của trí thức. Tại đây Việt tộc phải thấy các hiểm họa để thấu các hiểm nạn ngay trên nhân kiếp của mình đã và đang nằm trọn trong tay của bạo quyền độc đảng toàn trị, độc tài trong vô minh, độc quyền trong vô tri, độc trị trong vô thức, độc tôn trong vô học.
Người làm tươi tỉnh chính trị học hiện đại bằng chủ thuyết dân chủ biết sinh ra đa nguyên để bảo vệ cho bằng được nhân quyền là Gauchet, thầy luôn dặn dò các môn sinh là: «Hành động dân chủ chính là hành tác của nhân quyền, các chế độ dân chủ không có phản xạ giết dân như các chế độ độc tài quân phiệt, hay độc đảng toàn trị, vì các chế độ dân chủ được dân bầu ra. Hãy thấy sự thông minh ngay trong cơ chế dân chủ, vì tại đây dân chủ là dân được chọn lựa, dân được đề nghị, dân được quyết định, dân được hành động như chủ thể trong không gian và thời gian của định kỳ qua bầu cử để giới hạn nhiệm kỳ của chính quyền. Chính trị học về dân chủ phải trở thành nhân học dân chủ lấy nhân tri mà phục vụ cho nhân quyền, tại đây sự thông minh đã có mặt trong nhân loại bằng nhân trí biết bảo vệ nhân vị!». Thầy dùng nhiều thời gian giáo khoa để dặn các môn sinh của thầy rằng dân chủ, đa nguyên, nhân quyền chính là cuộc cách mạng chân chính nhất, vì nó tới từ sự thông minh rất trong sạch của nhân loại.
Kẻ vận dụng triết học để đi tìm bốn sự thật trong nhân sinh là Badiou đã nhận ra không phải chỉ có một sự thông minh mà ít nhất là bốn sự thông minh luôn là bạn đồng hành với bốn sự thật: sự thật trong chính trị làm nên thể chế, sự thật trong nghệ thuật biết định hình cái đẹp, sự thật trong tình yêu biết cảm nhận sự dấn thân, sự thật trong tình bạn biết chấp nhận thử thách trong thăng trầm. Có khi ông còn nói to rồi hét lớn là: «Còn một sự thật thứ năm mà con người không được quên là không phải nơi nào có áp bức là nơi đó có sự nổi dậy để đòi hỏi công bằng, gào gọi công lý; nhưng nơi nào có sự nổi dậy để đòi hỏi công bằng, thét gọi công lý thì chắc chắn nơi đó đã có bất công». Đây chính là thử thách về nhận thức của Việt tộc, khi ta tự đặt câu hỏi Việt tộc có phải là một minh tộc hay không? Người Việt có thật là thông minh hay không khi bạo quyền độc đảng toàn trị đang biến dân lành thành dân đen, dân hiền thành dân oan, chúng làm giàu qua chuyện phá nhà để cướp đất của dân. Chưa hết, đám lãnh đạo ĐCSVN còn chế ra tà lộ xuất khẩu lao động, để trai thì làm lao nô, gái thì làm nô tỳ cho các nước láng giềng, để chúng vơ vét nhiều tiền của hơn. Vẫn chưa xong, chúng còn nạo vét hết tài nguyên, thiên nhiên, môi trường, cơ đồ của tổ tiên Việt đã gìn giữ cho con cháu Việt. Đây không phải là áp bức giờ đã thành áp chế hay sao? Đây không phải là bất công giờ đã thành bất nhân hay sao?
Triết gia của triết học đạo đức nơi mà chữ tốt sẽ đưa đường dẫn lối cho chữ thông lẫn chữ minh, đó là thầy Ricoeur, các môn sinh học được đức độ của thầy không những ngay trong nhân cách của thầy, mà còn học được đạo lý làm nên nhân lý ngay trong nhân tính có sẵn trong mỗi chúng ta. Thầy tâm sự với các môn sinh: «Các bạn nên nhớ chữ tốt không phải chỉ là một tỉnh từ suông, mà chữ tốt này là nội hàm của mọi định nghĩa về sự thông minh làm nên nội lực của hành động thông minh. Vì khi chúng ta chấp nhận sống chung với nhau trong tập thể, trong cộng đồng, trong xã hội thì chữ tốt này vừa là yêu cầu, vừa là đòi hỏi của sự thông minh có trong mỗi cá nhân. Sự thông minh luôn muốn có các quan hệ tốt trong một chế độ tốt biết làm nên một xã hội tốt tới từ một hệ thống giáo dục tốt… ». Đây cũng chính là đòi hỏi bức thiết về sự thông minh của Việt tộc, vì ĐCSVN đã cướp chính quyền và nắm chính quyền gần một thế kỷ qua mà dân tộc này không hề có quan hệ tốt trong một chế độ tốt biết làm nên một xã hội tốt tới từ một hệ thống giáo dục tốt!
Họa nạn của chế độ độc đảng toàn trị, cha sinh mẹ đẻ của ngu dân trị là đây, vì ngay trên thượng nguồn từ các lãnh tụ thủa trước tới các lãnh đạo thủa này của ĐCSVN là cả một hoạn kịch của vô minh, vô tri, vô tuệ tới từ vô học, mà nhân gian chỉ mặt gọi tên là: mất dạy! mà Việt tộc thấy rõ trong tuyên truyền trị ngày ngày nuôi dưỡng ngu dân trị, vì cả hai hành động để diệt sự hiểu biết, triệt sự thông minh của Việt tộc. Các lãnh tụ thủa trước tới các lãnh đạo thủa này của ĐCSVN luôn bóp chết sự hiểu biết trong sơ sinh để truy cùng diệt tận sự thông minh khi chưa là trứng nước. Hoạn kịch của ĐCSVN đã làm nên họa kịch rồi thảm kịch của Việt tộc ngày nay là từ dân tộc tới giống nòi đang phải nhận lãnh một tà sách mất dạy hóa do ĐCSVN chủ trương và chủ trì. Các lãnh tụ thủa trước tới lãnh đạo thủa này của ĐCSVN là những tội đồ của Việt tộc, mà một trong những tội sâu xa nhất chưa được khoa học xã hội và nhân văn nghiên cứu tới nơi tới chốn là những tội đồ này đã giết sạch, giết gọn, giết trọn sự thông minh của Việt tộc.
Lời quê chắp nhặt dông dài trong mô thức của cụ Tiên Điền Nguyễn Du buộc tôi phải đi tới định nghĩa về sự thông minh ân cần cho riêng tôi: đó là sự thông minh luôn có tha nhân đứng chỗ trung tâm trong cuộc sống của mỗi chúng ta! Tha nhân trao cho ta từ kiến thức tới tri thức, từ ý thức tới nhận thức. Từ khi xã hội học ra đời thì chuyên ngành này đã biết khẳng định rằng một cá nhân khi sinh ra dù thông minh tới đâu khi phải sống tách biệt với tha nhân, không đồng loại, chẳng đồng bào, thì ngay như một kiến thức sơ đẳng nhất là con người phải chết, thì cá nhân này cũng không biết! Có thấy tha nhân chết trước mắt mình đâu mà biết là cái chết là chuyện có thật.
Sự thông minh ân cần là chính sung lực mở đường cho ta tới gặp để đón tha nhân, để tiếp đồng loại. Hãy biến sơ ngộ với tha nhân thành tao ngộ qua kiến thức. Hãy biến tao ngộ với tha nhân thành tái ngộ bằng tri thức. Hãy biến tái ngộ với tha nhân luôn hạnh ngộ biết nuôi dưỡng nhận thức. Ân cần với tha nhân từ đoàn kết tới tương trợ, để thấy cho thấu nỗi khổ của đồng bào, niềm đau của đồng loại; ngược lại những kẻ nhìn mà không thấy, thấy mà không thấu, thì những kẻ này đừng tự vỗ ngực là họ thông minh!
Lê Hữu Khóa
Giáo sư Đại học* Giám đốc Ban Cao học châu Á * Giám đốc biên tập Anthropol-Asie * Chủ tịch nhóm Nghiên cứu Nhập cư Đông Nam Á * Cố vấn Chương trình chống Kỳ thị của UNESCO – Liên Hiệp Quốc * Cố vấn Trung tâm quốc tế giáo khoa Paris * Cố vấn thẩm định giáo dục và nghiên cứu đại học Bourgone-Franche-Comté * Biên tập viên tập chí Hommes&Migrations * Thành viên Hội đồng khoa học bảo tàng lịch sử nhập cư * Hội viên danh dự nhóm Thuyết khác biệt, Học viện nghiên cứu thế giới. Các công trình nghiên cứu việt nam học của Lê Hữu Khóa có thể tham khảo qua facebook VÙNG KHẢ LUẬN (trang thầy Khóa).