Khoa học kỹ thuật
Thời đại khoa học kỹ thuật tiến bộ đưa đến thông minh nhân tạo (AI) đã gây bối rối cho các nhà làm luật (quốc hội) về các biện pháp phòng ngừa và quản trị. Phe ủng hộ cho rằng phải để tự phát thì mới phát huy được hết khả năng của AI. Phe chống thì cho rằng nếu không kiểm soát sẽ gây thiệt hại cho con người và xã hội. Dưới chế độ dân chủ và kinh tế thị trường thì quốc hội do dân bầu sẽ làm luật để chính phủ (hành pháp) điều hành quốc gia mà kinh tế là chính.
Kinh tế phát triển là nhờ các phát minh khoa học. Khi khoa học kỹ thuật dựa vào sự tính toán chính xác. Kể từ khi có máy điện toán (Computer) và mạng (internet) thì khoa học tiến nhanh và dẫn đến AI. Khả năng của AI thay thế nhân công trong việc làm, nhất là công việc có tính lập lại, đòi hỏi chính xác, nặng nhọc, nguy hiểm, ô nhiễm … đồng thời cung ứng kiến thức rộng rãi xuyên qua nhiều lãnh vực mà trí nhớ con người không thể nhớ hết. Tuy có gây thiệt hại về việc làm cho giới lao động nhưng đổi lại tạo việc làm cho lớp chuyên gia. Tiềm năng tương lai của AI vô tận. Chính vì cái vô tận này đã đem lại lo âu cho mọi người.
(1) Nỗi lo về người máy AI vì quá thông minh sẽ nổi loạn và cai trị loài người như nô lệ hay vượt quyền kiểm soát của con người.
(2) AI chỉ có Trí mà không có Tâm, không có đạo đức để phân biệt Thiện-Ác; hay có “đạo đức” nhưng bị kẻ Ác, xấu lợi dụng và trở nên Ác tuyệt đối, nhanh, mạnh bạo, kỹ lưỡng thì con người không có cơ hội chống trả hay tránh né.
(3) Vì sử dụng các dữ kiện được lưu trữ trong khi các dữ kiện này có thể ghi nhận sai lầm (hay giả tạo, cạo sửa do người chủ động) thì sẽ đưa đến kết quả không thực (vì tài liệu gốc đã là giả tạo). AI có thể khám phá sự gian lận, giả dối trong lời khai của đương sự? Nếu AI (của hãng X) khai triển dự đoán tương lai dựa trên dữ kiện sai lầm (hay giả tạo do con người thêm vào. Trường hợp Madoff, Ponzi scheme) thì AI (của hãng Y, hay FBI) có khám phá và sửa sai hay không?
(4) Được tạo bởi máy điện toán trên căn bản CÓ (là 1), KHÔNG (là 0) nhưng giá trị cuộc sống loài người không phải lúc nào cũng là Trắng (0) hay Đen (1). Thí dụ để nhận diện một cá nhân Nam (1) hay Nữ (0) nhưng gặp kẻ Bán Nam Bán Nữ (ở đây nói đến bẩm sinh, không nói đến chọn lựa) thì AI sẽ trả lời ra sao?
(5) Vì các giải pháp được soạn sẵn dựa trên các dữ kiện đã có trong quá khứ, AI sẽ không có sáng tạo hay sáng tạo của AI chỉ là ráp nối những gì đã có: (A) một sáng tạo có nhiều phần trăm dựa vào cái cũ so với (B) sáng tạo từ con người có ít phần trăm dựa vào cái cũ. Nếu cái cũ là 1-20 có sai lầm ở 15 thì AI có biết nhảy từ 14 qua 16 để tránh 15 hay bỏ luôn từ 15-20? Nếu cái cũ có sai lầm chưa xuất hiện thì AI có biết để tránh hay cứ để xảy ra rồi tính sau?
(6) AI được mọi người đón nhận khi dân số thế giới lên tới 8 tỷ, tạo nhu cầu an sinh xã hội về việc làm, nhà cửa, thực phẩm, bệnh tật, môi sinh… mà AI không bảo đảm sẽ giải quyết được. Giả sử AI có đưa ra phương án giải quyết thì quốc gia A làm được mà B không làm được vì điều kiện khác biệt chưa nói đến ý dân có đồng ý hay không.
(7) AI được mọi người chạy theo vì quyền và lợi, không nhìn thấy khía cạnh nhân đạo, nhân sinh, nhân cách. Các nhà khoa học kỹ thuật không chịu trách nhiệm về đạo đức hay hậu quả về tai biến từ AI xảy ra. Vậy thì các nhà làm luật có đủ khả năng nhận diện tiềm năng AI để ra luật? Nếu một thiểu số đại tư bản trên thế giới dùng AI để thống trị loài người thì xã hội dân chủ sẽ đi về đâu?
Nhìn xa hơn về nhu cầu tại sao có (cần) AI? Có thể trả lời là máy móc (hay dụng cụ) do con người tạo ra để giúp con người cải thiện đời sống. Nói theo Đông phương thì đó là “định nghiệp thiên hạ” (dịch lý). Dịch lý được Tây phương biết đến từ lâu (Wilhem, 1924). Nhưng Dịch lý là phương tiện tải đạo, không phải là dụng cụ kỹ thuật xử dụng theo ý muốn con người. Dụng Dịch phải có Tâm đạo mà Tâm đạo là cái mà Tây phương không học hay không theo nên Dịch trở thành vô dụng. Người có Tâm đạo (có tu dưỡng) sẽ dùng Dịch rất hạn chế và nhất định không phải là làm giàu. Đó là điều đối nghịch với AI: làm giàu trước, đạo đức tính sau. Nếu nói về tiềm năng của AI có thể là vô tận nhưng có ai nhìn thấy mặt trái của AI?
(7.1) Việc làm? Tục ngữ ca dao VN có câu “nhàn cư vi bất thiện”. Vậy nếu AI làm thay con người 30, 40, 50% … công việc hàng ngày (từ dọn dẹp trong nhà đến việc làm, sản xuất…) thì con người sẽ làm gì với 24 giờ/ngày? Sự phân công, phân lợi, phân mệnh giữa người làm (AI) và kẻ không làm gì hết (vì AI đã làm). Không phải ai cũng có thể ngồi không, giải trí, đi chơi mà không làm bậy vì buồn chán. Nếu không bị thúc bách bởi sinh kế thì con người có dành thời giờ tu tâm sửa tánh hay nghĩ ra trò chơi để hại nhau (quyền Anh, ma túy)?
(7.2) Nếu loài người chưa giải quyết về nhân quyền, bình đẳng, công bằng (hay công lý)… thì làm sao quyết định ai là làm việc AI và ai sẽ ngồi không? Quá khứ đã không công bằng thì làm sao AI hiểu và thực hiện phán xét công bằng cho tương lai.
(7.3) Kẻ ngồi không có được hưởng an sinh xã hội, lợi tức căn bản (basic income) khi bảo hiểm sức khỏe cho người dân chưa đạt được cho mọi người dân trong nước? AI có thể cân nhắc cái gì nên làm trước hay sau? Xây nhà cho dân trước hay làm đường giao thông trước? Dân có việc làm hay có chỗ ở, cái nào cần trước?
(7.4) AI có ngăn chận được ô nhiễm môi sinh, khí hậu khi việc khai thác và sử dụng năng lượng mới cũ chưa giải quyết xong. Loài người sống nhờ thiên nhiên. Hủy hoại thiên nhiên để phát triển AI là hữu lý hay nghịch lý? Lý luận nào của khoa học gia, kinh tế gia, chính trị gia hay triết gia sẽ thắng?
(7.5) Sinh tử là vấn đề của loài người trong đó bệnh tật là chủ yếu. AI có thể chẩn bệnh nhưng có thể chữa bệnh được không? AI có thể quan sát như con người có tình cảm, cảm giác với cái đau của cơ thể, sự liên quan giữa các bộ phận trong người mà chủ nhân máy dò xét (MRI) không thể nhận ra hay diễn tả cho bác sĩ hiểu. AI có thể tìm ra phần tử chất đạm (DNA) biến thái gây ung thư nhưng có hiểu vì sao chúng tự biến dạng ở chỗ này mà không xảy ra nơi khác? Xảy ra ở thời điểm X mà không phải Y? Giải thích ung thư là dây chuyền (genetic) vô lý ở chỗ nếu từ cha mẹ, ông bà thì đi ngược lại tới đâu là chỗ bắt đầu? Vì sao bắt đầu ở thế hệ X mà không xảy ra ở thế hệ Y, trước đó?
(7.6) Thực phẩm cũng là mối lo của loài người. Tài nguyên thiên nhiên (năng lượng, đất đai, nước) dành cho AI hay cho việc sản xuất thực phẩm? AI có thể tiên đoán hay cung ứng giải pháp sản xuất thực phẩm cho 8 tỷ người nhưng sẽ có bao nhiêu người chịu ăn thực phẩm đến từ AI?
Như vậy AI rất có giá trị về mặt sản xuất, lao động, nghiên cứu, thu thập và phổ biến tin tức nhưng rõ ràng AI không thể thay thế con người về tình cảm, tâm lý (trường hợp máy ALexa của Amazon là điển hình).
Thông Minh Nhân Tạo, Pháp Lý và Dịch Lý (P2)
Trần Công Lân
Tháng 5 năm 2025 (Việt lịch 4904)