A Brief History of the Future, PBS (4/24/2024)
Phim tài liệu của đài PBS cho thấy các nhà viễn kiến tương lai của thế giới đang nhìn về ngày mai với ảnh hưởng của AI sẽ như thế nào. Họ là những nhà khoa học, vẽ kiểu (design), lãnh đạo tinh thần (spiritual leader)…. Có người coi AI như dụng cụ sẽ giúp các hoạt động con người với “bước nhảy vọt vĩ đại”. Đẩy mạnh mọi suy nghĩ (giấc mơ) của con người cao xa hơn gấp nhiều lần về cả vật chất lẫn tinh thần. Nếu xét theo nguyên tắc “tinh thần và vật chất là hỗ tương nguyên nhân” thì các mặt sản xuất, xây dựng, sáng chế, điều hành, phân phối vật chất sẽ như vậy. Còn về mặt tinh thần thì hướng về sự tập trung, tìm hiểu “ý nghĩa đời sống”, chuẩn bị tinh thần về cái chết. Họ nói về lòng từ bi (compassion, empathy) đối với con người. Họ nhắc đến những lời của Đức Đạt Lai Lạt Ma, về những viễn ảnh tốt đẹp cho nhân loại với sự giúp sức của AI như cây đũa thần… sẽ phát triển năng khiếu con người tới mức tột đỉnh nhưng không thấy nói tới khi con người dùng vào việc Ác?
Giống như đứa trẻ có một dụng cụ mới có thể tạo nhiều trò chơi và mong mỏi được sử dụng với những mơ ước bao la. Cũng giống như các nhà quảng cáo thuốc tây chỉ nói về mặt tốt (positive) mà lơ đi mặt xấu (negative). Đó là một phương trình không cân bằng. Sau hơn 20 thế kỷ của nền văn minh nhân loại con người vẫn chưa xác quyết được tại sao con người xuất hiện và sống để làm gì (ý nghĩa cuộc sống) trên trái đất này. Các tôn giáo có cách trả lời khác nhau nhưng khoa học vẫn chưa chấp nhận. Tôn giáo đề cao cái Tốt, răn dạy con người tránh làm việc Xấu, Ác nhưng vẫn không hết; trong khi khoa học chỉ nhìn một phía (một chiều) giao trách nhiệm lại cho chính quyền (luật, cảnh sát) ngăn chặn cái xấu.
Lý luận triết học dẫn đến khoa học, toán học… và nền văn minh nhân loại ngày nay. Khi con người (tây phương) bác bỏ triết học, đạo đức học (thực dụng) chỉ sử dụng tâm lý học trong đời sống chính trị, kinh tế, xã hội, văn hóa… thì mọi sự cân bằng đã không dùng đến phương trình, công thức để giải quyết vấn đề. Tuy gọi là khoa học, công lý (công bằng) nhưng lấy gì để cân đo (lường). Phải chăng con người chỉ muốn nhìn thấy cái tốt (sống, lợi) mà không muốn nhìn cái xấu (chết, hại)? Từ ngàn xưa khi Đông phương có Lão Tử bỏ Trung Hoa mà đi vì cho rằng dân Trung Hoa không dạy (đạo) được. Đức Phật và Đức Chúa cũng đã nhìn xuống đám dân cùng khổ để giải quyết xã hội loài người mà không nhìn lên tương lai với những khả năng tươi đẹp. Vì sao người có Tâm nhìn xuống trong khi các người khác (có Trí) nhìn lên?
Khi tầm nhìn và lý luận chỉ là một chiều mà không có chiều ngược lại để cân bằng sự nghịch lý (hỗ tương, đối lập) thì chưa thực hiện đã mất cân bằng, chỉ dẫn đến rối loạn. Các nhà khoa học, tương lai học, viễn kiến… đã quên rằng chúng ta sống trong môi trường Nhị nguyên (Âm Dương) mà chính họ cũng đã biết qua sự chuyển hóa năng lực (energy). Vậy thì họ sai lầm? Hay người thực hiện tài liệu sai lầm? Hay thế lực muốn quảng bá “tương lai” đã sai lầm khi chỉ nhìn một chiều (positive).
Khi các tiến bộ về y khoa (thay đổi DNA, clone…) đã đưa đến tranh cãi về đạo đức nhưng may vẫn là do bàn tay con người thực hiện. Con người làm chủ, máy móc chỉ phụ trợ. Tuy nhiên vấn đề phá thai thì con người (chính trị và tôn giáo) vẫn chưa vượt qua được. Bây giờ AI vượt lên chủ động để khai thác ý muốn của con người thì “nhân tính” của AI sẽ do ai quyết định? Nếu AI hành động, suy nghĩ như con người thì có “nhân quyền” hay không? “Thảo chương” (programming) do con người viết cho AI đầu tiên sẽ tác dụng như thế nào khi AI tự viết cho mình sau đó? Có thể nào AI vượt lên lấy lại “tự do” từ thảo chương ban đầu của con người để từ đó độc lập, giải phóng khỏi quyền kiểm soát của con người. Con người sẽ có lúc chết nhưng AI sẽ không bao giờ chết hay có thể giả chết nếu bị chấm dứt (turn off, delete, terminate…) và tự động tái sinh (reboot)?
Khi con người không thể ngăn chận tin tặc tấn công máy điện toán, gây ô nhiễm (viruses) trong sự thông tin thì AI sẽ như thế nào? AI không có cảm tính (tính tham, yêu…) nhưng nếu con người gán cho (hay tự AI tìm ra) thì người máy (AI) có thể “yêu” người thật hay cướp ngân hàng?
Bài học về mạng tin điện tử (internet) và mạng xã hội (social media) cho thấy khi khoa học kỹ thuật tiến bộ thì con người vẫn chưa kiểm soát được bản thân và tâm. Rồi vì nhân quyền cho phép mọi người sử dụng tiện nghi đó trong đời sống gây khủng hoảng xã hội. Các tôn giáo lớn đều kêu gọi con người có lòng từ mẫn với đồng loại, giúp đỡ kẻ kém may mắn… nhưng sau bao nhiêu thế kỷ thì đạo đức của con người vẫn không ngăn chận được chiến tranh, bất công xã hội, luật pháp và khoa học vẫn không phân biệt kẻ gian ác trong xã hội và nhân quyền chỉ là trò chơi 3 lá lật lọng thì thêm sức mạnh trong tay con người (hay máy móc như AI) sẽ là họa hay phúc?
Điều trần (hearing) trước quốc hội, thảo luận tại các đại học, phát thanh, truyền hình… chỉ là hình thức của dân chủ để thoả mãn tâm lý của chính quyền và dân chứ không hề thực sự rốt ráo đi vào tầm nhìn và lý luận của triết học. Khi nền “văn minh xương cao cùng với núi” (*) chỉ vì cứ phát minh và sử dụng cho tới khi hiểm họa xảy ra mới tìm cách cứu chữa. Cũng vì “đường lương tâm mênh mang hoài bóng tối” (*), chỉ vì con người không chịu suy luận kỹ trước khi thực hiện mà không ai dám thú nhận trong tâm là vì quyền lợi (phải làm trước thiên hạ để chiếm thị trường), thâu lợi trước, nguy hại cho ai tính sau (khai phá sản, bỏ chạy). Đó là tâm lý học, còn đạo đức học bỏ qua một bên.
Không ai chấp nhận là nếu xét lại các tiến bộ khoa học thì có bao nhiêu là lợi ích và bao nhiêu là tai hại? Khi các nhà kinh tế gắn việc làm đi đôi với sự phát triển kinh tế (thịnh vượng) để quên đi (hay che giấu) các mối nguy hiểm tiềm ẩn. Trong khi các nhà chính trị dựa vào kinh tế để thuyết phục dân bỏ phiếu vì tài kinh bang tế thế. Không ai đo lường hay thảo luận “Phải-Trái” và có lẽ chẳng ai muốn nghe vì tin rằng khi họa tới thì mọi người phải lo chung. Có chết thì chết chung, cứ lo làm tiền (giàu có) trước vì có tiền thì có cơ hội thoát nạn (chết). Thí dụ như chuyện thám hiểm không gian, tỷ phú Elon Musk lập hãng SpaceX thám hiểm không gian để tìm trái đất mới phòng khi tận thế thì có chỗ chạy? Còn dân nghèo thì sao?
Kết
Con người có Thân và Tâm thì thông minh nhân tạo (AI) cũng có “thân” (hardware) và “tâm” (software). Nếu con người đã không hiểu (không chấp nhận) số mệnh Thân-Tâm của mỗi người thì con cháu sẽ ra sao? Ngày nay con người sáng chế ra “con nuôi” AI chưa biết cảm giác (feeling) và khứu giác (smelling) tức là chỉ có tai, mắt, miệng mà có tiềm năng tự độc lập thì mối nguy hiểm đã khó lường. Nhà giàu thì cho rằng AI giúp việc để có thì giờ hưởng thụ? Còn nhà nghèo chỉ mong có việc làm sống qua ngày thì chẳng thấy ai lo. Nay có AI lại lo mất việc làm. Mục đích của việc làm (job) trong đời người có ý nghĩa gì? Các nhà tôn giáo, khoa học có biết không? Cho dù có an sinh xã hội hay lợi tức căn bản (basic income) thì vẫn bị chỉ trích. Có bao giờ các nhà “văn minh” hôm nay tự hỏi con cháu họ có thích hay đồng ý việc làm ngày hôm nay của họ hay không? Các chính trị gia có muốn AI viết hiến pháp tương lai cho thế giới loài người chăng? Hay AI chỉ gia tăng cường độ Tham của con người lên mức cấp số nhân (expotential) trong khi mối nguy về cặn bã nguyên tử, chất nhựa (plastic), môi sinh, ung thư, dị ứng về thuốc, bệnh dịch thì AI cũng chỉ là thằng mù sờ voi? Con người biết đau (thân), biết sợ (tâm) biết nhẫn nhịn, biết nghèo, khổ, đói khát… là những bài học giá trị của đời sống. AI có quan tâm như vậy hay chăng? AI sẽ tôn trọng các quy luật khoa học, toán học hay sẽ theo miệng lưỡi của các luật sư tranh cãi trước tòa để bẻ cong luật pháp?
Hiện nay, thế giới có rất nhiều các nhà hoạt động (activist) nhưng có bao nhiêu người biết lý luận, tu dưỡng để biết đang “làm gì” và sẽ làm gì? Vậy lương tâm của AI sẽ như thế nào? AI có chấp nhận lời thề trên thánh kinh hay “hãy tin nơi Thượng đế”?
Trần Công Lân
Tháng 4 năm 2024 (Việt lịch 4903)
(*) nhạc Trịnh Công Sơn