IV. Thế giới 2000
Tiến bộ khoa học-kỹ thuật
Bước vào thế kỷ 21, nhân loại sống trong thời đại toàn cầu khi mạng điện tử (internet) giúp con người liên lạc, thông tin nhanh hơn. Nhưng tin tức đi nhanh không giúp được con người phân biệt thực-hư hoặc đúng-sai. Tinh thần (tin tức) có thể hiểu biết, ghi nhận nhưng vật chất, hàng hóa sản xuất và lưu chuyển không bắt kịp sự đòi hỏi của người tiêu thụ. Khác biệt văn hóa, tôn giáo gây thêm xáo trộn khi con người không đủ thời gian để tiêu hóa, thông cảm và hòa đồng.
Thay đổi môi sinh, khí hậu
Sự thay đổi môi trường sống khiến thiên tai xảy ra thường xuyên. Các nước nhỏ, nhược tiểu không đủ phương tiện đối phó cộng thêm sinh hoạt chính trị (độc tài, tham nhũng). Khi xảy ra bệnh dịch, chiến tranh thì dân phải bỏ xứ tỵ nạn, di dân tạo nên vấn đề nhân quyền, cứu trợ nhân đạo. Liên Hiệp Quốc và các nước Tây phương gặp trở ngại vì mắc kẹt giữa nhân đạo và nhân quyền: Cứu trợ tỵ nạn, di dân thì không biết giới hạn mà khả năng thì có hạn. Không cứu trợ thì hóa ra không nhân đạo, không thực hiện nhân quyền như đã kêu gọi.
Con người và thiên nhiên
Khi dân số thế giới lên tới 8 tỷ người thì môi trường sống cũng chỉ có vậy. Thiên tai, bão lụt, hạn hán, kỹ nghệ khai thác quặng mỏ, rừng đã hạn chế tiềm năng sống còn của con người. Cho dù chính trị, tôn giáo, văn hóa khác biệt thì mọi người đều hiểu trái đất chỉ cho chúng ta như vậy. Hoặc là chia nhau mà sống (hòa bình) hay giết nhau để sống (chiến tranh). Một khi còn chiến tranh có nghĩa là con người vẫn chưa có thể giải quyết bằng đối thoại. Chiến tranh vì tham vọng hay vì bất công? Và như vậy thì văn minh có nghĩa lý gì?
Suy nghĩ và lựa chọn
Con người có trí óc vậy thì đâu là giải pháp? Con người sống phải có ý nghĩa (căn bản Nghĩa): Thiện hay Ác. Con người sống để học hỏi (căn bản Học): khoa học, lịch sử, triết học. Trong tiến trình học hỏi, con người phải biết suy luận (căn bản Luận): Bản thể luận, Phương pháp luận, Nhận thức luận. Từ lý luận đi đến nền tảng đúc kết quan niệm sống: Duy Vật, Duy Tâm, Duy Văn…. Là những nhân vật hoạt động (activist) vì lợi ích chung thì bạn phải có chút suy nghĩ, lý luận chứ không thể như trẻ con muốn mọi việc, mọi người theo ý mình mà không có đầu đuôi, nền tảng.
Kinh nghiệm
Nếu chúng ta muốn xây dựng tương lai thì ít nhất cũng phải biết nhìn về quá khứ để biết những sai lầm đã xảy ra để tránh sự tái diễn vết xe đổ. Hoạt động của con người (dù mục đích xã hội, văn hóa, chính trị, kinh tế…) thì căn bản vẫn là người tiếp xúc với người. Có trao đổi ý kiến thì mới có sự hợp tác xây dựng thay vì chống phá lẫn nhau.
Trước đây (1980s) cộng đồng Việt Nam (CĐVN) thường có cái nhìn về những người đấu tranh, hoạt động công ích: có làm là tốt rồi. Nhưng kết quả là có thành phần múa rối gây thiệt hại nhiều hơn là ích lợi và làm nản lòng thế hệ đi sau. Chỉ vì nôn nóng, cảm xúc quá nhiều mà thiếu lý trí để suy luận. Ngay cả những buổi hội thảo, thảo luận cũng không đi đến kết quả chỉ vì thiếu phương pháp, học tập. Đa số chỉ nghĩ rằng nêu ra mục tiêu: dân chủ, tự do, nhân quyền, nhân bản, công bằng xã hội, bình đẳng, công ăn việc làm là đủ để kết hợp hành động. Sự việc không đơn giản như vậy chỉ vì ngây thơ, thiếu kiên nhẫn để học hỏi về bản thân, Thù, Bạn.
Có người cho rằng thời đại hôm nay không cần đến lý thuyết, chủ nghĩa (hay ISM). Nếu nói kiểu bình dân thì đúng nhưng nếu bảo là những người đi tìm con đường tương lai cho dân tộc thì không xong vì đó là lãnh đạo. Là người mở đường mà không có định hướng, không có viễn kiến, không có nguyên tắc thì nếu không là kẻ lường gạt thì cũng là tiên tri giả. Lãnh đạo phải có tri thức và kiến thức, biết tâm lý và có đạo đức. Đó là triết học.
Thay vì lật đổ một chế độ để thành lập một chế độ mới mà mọi người không biết sẽ như thế nào thì lý thuyết là sơ đồ để mọi người thảo luận trước khi hành động. Lý thuyết không phải là bí mật chỉ một người độc quyền biết. Nhưng không phải tất cả mọi người đều phải hiểu vì sự phức tạp của lý luận triết học. Đó là vai trò của lãnh đạo.
V. Ám ảnh quá khứ
Lịch sử nhân loại có lúc đen tối khi Ác vươn lên nhưng cũng có lúc Thiện thắng thế vì lòng người còn lương thiện. Cho dù trải qua kinh nghiệm với chủ nghĩa Duy Vật, một chủ nghĩa khiếm khuyết, bị lợi dụng bởi những nhà độc tài, những kẻ lợi dụng cái Ác để nắm quyền lực thì cũng không vì thế mà bác bỏ các chủ thuyết khác. Triết học là cao điểm suy nghĩ rốt ráo của loài người. Quá độ nó trở thành tôn giáo, mê tín, đạo đức tới mức độ cuồng tín. Hoặc lợi dụng tâm lý để trở thành kinh tế tư bản hay kinh tế chỉ huy.
Tầng lớp trí thức có nhiệm vụ nghiên cứu, khai mở các vấn đề tri thức. Nếu không tìm hiểu để hướng dẫn quần chúng thì chẳng lẽ trí thức chỉ là để ăn hại? Hay bóc lột người yếu kém? Hay chỉ vì ám ảnh của chủ nghĩa Duy Vật mà bác bỏ các lý thuyết khác chỉ vì chữ “Duy”?
Sùng tín khoa học, tôn giáo, hay triết học (Tâm hay Vật) đều đi vào cực đoan. Mất cân bằng trong đời sống đưa đến xã hội hỗn loạn. Ngày nay chúng ta thấy khuynh hướng Tả hay Hữu đều không giải quyết được vấn đề thì phải chăng “trung đạo” là giải pháp. Tại sao không ai theo? Vì Tham, Sân-hay Si? Hãy nhìn vào quá khứ lịch sử còn ghi lại những sai lầm của tầng lớp lãnh đạo. Người dân lao động dĩ nhiên mong đợi sự thay đổi từ lớp trí thức. Cho tới khi nào tầng lớp trí thức vượt qua những ám ảnh của quá khứ (vì bất kỳ lý do gì) để đứng ra lãnh đạo tìm lối thoát cho dân tộc. Bao giờ?
VI. Mục tiêu và lý thuyết
Khi bạn đi vào hoạt động (activist) thì để đạt mục đích đã chọn bạn phải có phương cách, kế hoạch nhằm đạt mục tiêu đã vạch ra. Và đó là lý thuyết. Mục đích càng cao thì lý thuyết càng khó, phức tạp. Dĩ nhiên bạn không thể hoạt động một mình. Sự tiếp xúc giữa người và người, cùng ý hay khác, đòi hỏi khả năng nhận diện, khám phá và hiểu biết đối tượng đang tiếp xúc là một nghệ thuật không có trường học nào có thể giúp bạn ngoài tự học. Khi những người Việt đấu tranh không nhìn thấy sự lãnh đạo là quan trọng thì sẽ không hiểu vai trò của lý thuyết quan trọng như thế nào. Vậy mục tiêu của bạn là gì?
Hiểu mình & hiểu người
Bạn đi vào hoạt động, đấu tranh cho mục tiêu X nhưng cũng có người chọn mục tiêu Y. Bạn không thể đòi hỏi mọi người phải làm X trước, Y sau. Hãy tìm hiểu vì sao có X, có Y để phối hợp. Đó là lý thuyết, là chiến lược, là thời (gian), là thế (không gian). Tìm hiểu về mình hay người cũng là để biết Bạn hay Thù. Khi tranh đấu cho một mục tiêu thì bạn phải hiểu môi trường, hoàn cảnh, quy luật của vấn đề trước mặt. Không những thế bạn còn phải biết đến những gì liên quan tới chúng (xã hội, chính trị, kinh tế…). Thất bại hay thành công là tùy nơi kiến thức hiểu biết và hành động.
Bạn và thù
Bạn hay Thù là mới hay đã có từ lâu? Bạn đã biết gì về kẻ thù cộng sản và người bạn (đồng minh) tư bản? Là con người tất nhiên có tình cảm từ gia đình, đến dân tộc đến nhân loại. Nếu trong gia tộc có người đứng vào hàng ngũ kẻ thù thì bạn đối xử ra sao (xem Bhagavad Gita)? Nếu gia đình bạn có người theo đồng minh mà đi ngược quyền lợi dân tộc thì bạn nghĩ sao? Chúng ta học được gì qua bài học Việt Nam Cộng Hòa và Nam Hàn?
Khi tìm bạn thì qua tiếp xúc, mỗi cá nhân phải tự tìm hiểu đối tượng qua lời nói, nhận định, việc làm chứ không thể chỉ vì mục đích là chấp nhận bất cứ ai tham dự. Vậy khi gặp đối tượng, bạn có thể xét đoán người đó thuộc trình độ, vai trò, vị trí nào trong công việc giữa bạn và họ muốn hợp tác? Hoặc nếu đó là kẻ thù thì khả năng tác hại sẽ như thế nào, khi nào?
Niềm tin và ước vọng (wishful thinking)
Không ai ép buộc bạn đi theo con đường hoạt động cho tha nhân. Đó là lẽ sống của bạn, là niềm tin, là hy vọng. Để thực hiện niềm tin thì bạn có đường lối, kế hoạch, lý thuyết chứ không thể là ước vọng (wishful thinking) mong phép lạ xảy ra. Vậy thì từng bước, từng giai đoạn bạn phải xác định việc làm, vai trò và vị trí của bạn trong công tác với tập thể có cùng chí hướng. Nhưng không phải ai cũng biết mình đang làm gì, ở đâu, trong tình trạng như thế nào?
Có niềm tin là điều tốt nhưng sẽ thực hiện như thế nào để thành sự thực mà không là ảo vọng. Đó là sự hiện diện của lý thuyết. Nhưng để thảo luận trên mặt lý thuyết thì không có mấy người. Ai là người đủ điều kiện?
Tâm lý và đạo đức
Bạn đi vào những sinh hoạt phức tạp của con người trong đời sống xã hội. Bạn có biết tâm lý của những loại người bạn sẽ phải tiếp xúc? Tâm lý đi chung với đạo đức. Tai và mắt giúp bạn nhìn và nghe những gì họ nói và làm. Tâm lý có thể rối loạn. Đạo đức có thể mù mờ. Vậy thì bạn sẽ lý luận như thế nào để đi tìm câu trả lời cho vấn để trước mắt? Bạn biết gì về triết học? Trong những cuộc thảo luận, tranh luận… bạn đã từng thấy có những người cãi cho bằng được vì vai trò, vị thế, bằng cấp hay vì bản ngã, tham vọng. Vậy thì bạn có nên phản bác, vạch ra những sai lầm hay làm ngơ? Bằng cách gì để biết lý luận của bạn đúng hay sai so với lý lẽ của đối thủ? Nếu có thì sao? Và nếu không thì sao?
Lý (và) Thuyết (P3)
Trần Công Lân
Tháng 10 năm 2023 (Việt Lịch)