5. Giá trị văn hóa, xã hội, giáo dục
Văn hóa
Con người có văn hóa vì sự giao tiếp trong xã hội. Qua tiếp xúc, mặt đối mặt, con người học hỏi lẫn nhau qua cách cư xử, nói chuyện, làm việc… từ đó phát sinh ra các hoạt động kinh tế, văn chương, nghệ thuật, kiến trúc, giáo dục…. Từ khi có điện thoại cá nhân và mạng xã hội thì mọi người chúi đầu vào màn ảnh quên tất cả hiện tượng xảy ra xung quanh cho dù là đi bộ, lái xe, ngồi nơi bàn ăn với gia đình…. Mạng xã hội đã biến con người thành nô lệ của thế giới ảo (virtual reality). Sự chuyển biến nhanh và rộng của thế giới ảo đã khiến con người rơi vào rối loạn: không biết thì sợ bị bỏ rơi, tụt hậu với thiên hạ mà nếu chạy theo thì “đường nào lên thiên thai”? Bạn có biết hết những khả năng của máy điện thoại thông minh (smart phone) không? Các kỹ thuật gia đã phác họa người sử dụng là cấp giám đốc, chủ tịch công ty… với nhiều việc phải làm trong thời gian ngắn (multitask) với kiến thức, khả năng khác hơn thường dân. Thế nhưng họ lại không quan tâm đến việc bảo vệ người sử dụng. Khi kẻ xấu tấn công vào máy của bạn để lấy tin tức cá nhân thì công ty chỉ báo động (nếu biết được) cho người sử dụng và bạn tự lo lấy.
Giáo dục
Những đứa trẻ thay vì đọc sách hay vui chơi ngoài trời thì bây giờ cắm đầu vào máy điện thoại cá nhân với các trò chơi trên mạng. Khả năng đọc, viết và tính toán (suy nghĩ, lý luận) của trẻ em tuột dốc và cha mẹ đổ thừa cho trường học và thầy giáo. Khi thanh thiếu niên phiêu lưu trên mạng đã bị lôi cuốn vào các cạm bẫy tình dục, ma túy, xung đột dẫn đến suy thoái tinh thần và tự tử. Mới đây các kỹ thuật gia đưa ra chương trình (Chat GPT) giúp học sinh, sinh viên làm bài thi (toán, viết văn cấp đại học) thì như vậy là giúp tuổi trẻ hay hại khả năng tự phát?
Một khi các nhà sáng tạo đưa ra “trò chơi mới” thì mọi người đổ xô vào vì lý do kinh tế. Nhưng các công ty kỹ thuật và các nhà đầu tư không nghĩ rằng sẽ gây nguy hại cho thế hệ trẻ mà cho rằng đó là sự phát triển của văn minh nhân loại.
Về mặt y tế thì khoa học đã tìm cách cấy giống, pha giống, sửa bản chất các tế bào… nhưng còn xét mặt đạo đức, luân lý. Điều này đã không xảy ra trên mạng xã hội. Nếu lớp người sống trải qua thời gian từ khi các cơ phận điện tử thành hình cho đến lúc mạng xã hội thành hình thì hiểu những nguy hại tiềm ẩn mà còn không tránh được (hay ngăn chận) thì các thế hệ trẻ đi sau sẽ như thế nào?
Phải chăng các nhà phát minh mạng xã hội có muốn con người phải trưởng thành? Tự lập, tự phán xét, học hỏi, tìm kiếm như chính bản thân họ đã làm để nghĩ ra mạng xã hội như một phương tiện truyền thông cá nhân nhưng có tác dụng như một tờ báo, đài truyền hình, phát thanh… để sinh hoạt dân chủ được tốt đẹp. Tiếc thay mục tiêu giáo dục đó đã không thành công vì người tham dự mạng xã hội đã thiếu … giáo dục.
Xã hội
Khoan nói tới các nước nghèo, nhược tiểu để nhìn vào tình trạng nước Mỹ là nơi các phát minh khoa học, kỹ thuật xảy ra nhiều nhất. Phát minh kỹ thuật thúc đẩy kinh tế phát triển. Các công ty Tây phương dời cơ sở sản xuất sang các nước nghèo vì nhân công rẻ. Giới lao động Âu-Mỹ thất nghiệp và nhân công không thể đổi nghề hay đi học lại (các kỹ thuật mới). Bất mãn của họ được đưa lên mạng và trở thành trào lưu chính trị. Các chính trị gia lấy đó làm mục tiêu tranh cử hứa hẹn việc làm, quyền lợi như cũ nhưng khi đắc cử thì họ chạy theo các công ty tư bản đã bỏ tiền vận động cho họ. Người dân bị gạt 2 lần (hay hơn). Sinh hoạt chính trị thủ đô (cấp liên bang) trở thành đảng tranh và lan xuống các tiểu bang. Quyền lợi cá nhân vượt trên quyền lợi tập thể và quyền lợi đảng lấn át quyền lợi quốc gia.
Mạng xã hội cũng là nơi các chính trị gia (hay tay sai) tung tin giả, xuyên tạc, phá rối đối thủ nhưng cũng là phá hoại sinh hoạt dân chủ. Nước Mỹ là hợp chủng quốc, nạn kỳ thị là tất nhiên, các làn sóng di dân (hợp pháp lẫn bất hợp pháp) tiếp tục tràn ngập và không phải ai cũng lương thiện, đạo đức hay có khả năng đóng góp, xây dựng xã hội. Trong số những kẻ muốn làm giàu mau chóng để hưởng thụ đã tìm thấy môi trường mạng xã hội là nơi dễ hoạt động vì không có cơ quan an ninh nào bảo vệ.
Tin tặc không phải chỉ trên đất Mỹ mà khắp nơi trên thế giới đã lợi dụng mạng xã hội để lừa gạt những kẻ ngây thơ, khờ khạo, ấm ớ đi lạc trên mạng. Và nếu không mất mạng thì mất tiền, lý lịch. Kỹ thuật cao cấp (Hi-tech) là con dao hai lưỡi, tùy người sử dụng nhưng rõ ràng chúng ta không có kỹ thuật để tìm ra đứa trẻ trong tương lai sẽ là thiên tài hay thiên tai?
Mạng xã hội thay vì phục vụ xã hội trở thành dụng cụ phá hoại xã hội.
Dịch Covid
Đúng thời điểm Trump làm tổng thống thì đại dịch xuất hiện. Tính phản kháng chính quyền trung ương của dân Mỹ, cộng thêm trò chơi dân chủ qua sự giải thích mơ hồ của Tối Cao Pháp Viện và phản ứng yếu ớt của các cơ quan y tế đã khiến các phương pháp phòng ngừa bệnh dịch kém hữu hiệu. Mạng xã hội trở thành bãi chiến trường cho các nguồn tin không xác thực phổ biến nhanh hơn tin tức từ các cơ quan trách nhiệm. Tật xấu, ích kỷ, cảm tính, thiếu lý luận, tình cảm thiên lệch lại thêm ảnh hưởng tôn giáo đã khiến hệ thống y tế bị tràn ngập và dân Mỹ chết vì dịch nhiều hơn các nước khác chỉ vì không tin chính quyền mà họ đã chọn qua bầu cử để bảo vệ họ.
Bạo loạn 1/6/2021
Khi cơn dịch thuyên giảm thì mạng xã hội lại là nơi các tổ chức chống chính phủ loan tin thất thiệt về cuộc bầu cử 2020 có gian lận dẫn đến biến cố các người biểu tình tấn công Quốc Hội 1/6/2021. Một số người Mỹ gốc Việt hồ hởi tham dự và đã có người chết vì lây bệnh dịch.
Trong đại dịch, chúng ta mới thấy tinh thần tự do cá nhân quá độ đã dẫn đến ích kỷ và gây hỗn loạn xã hội vào thời điểm mà sinh hoạt chính trị lưỡng đảng suy thoái cùng cực. Vì là bệnh mới xuất hiện các biện pháp phòng ngừa kém hữu hiệu khiến dân Mỹ phản đối dữ dội (vì muốn mọi việc phải có kết quả tức thì). Thêm vào đó thành phần cực đoan xúi giục sự kỳ thị chủng tộc vì vi trùng phát xuất từ Trung Hoa. Tự ái “dân tộc” Mỹ đã khiến người dân không nhìn ra thế giới bên ngoài khi các nước khác ngăn chận bệnh dịch lan tràn (Tân Tây Lan, Đài Loan) và duy trì sinh hoạt dân chủ (Nhật). Những loại tin giả, xuyên tạc, không căn cứ (sources) xuất hiện trên mạng đã làm người dân thác loạn vì không biết đâu là sự thật. Sự kiện này cho thấy khả năng lý luận để truy cứu sự thật của dân Mỹ rất yếu. Cho dù có bản tin xét sự thật (Factcheck) cũng vẫn có người không tin mà vẫn có người tin theo các nguồn tin thất thiệt. Hiện tượng này cho thấy dân chủ suy thoái khi người dân không thể tự chủ, làm chủ bản thân trong suy nghĩ, hành động.
Tự do cá nhân và sinh hoạt tập thể
Người Mỹ gốc Việt ít tham dự sinh hoạt đoàn thể nên dựa vào tin tức trên mạng xã hội nhưng tại sao người Mỹ cũng chạy theo tin mạng xã hội?
Thứ nhất là lòng vị kỷ, chỉ nghĩa đến quyền lợi cá nhân, gia đình hơn là quyền lợi chung (quốc gia, dân tộc) cũng một phần vì hợp chủng (nhiều chủng tộc), một phần vì truyền thống không tin chính phủ (nếu khác đảng), tinh thần tự hào Mỹ là số một (y tế) mà lại thiếu lý luận. Một khi tin theo các chính trị gia chụp mũ hãng tin XYZ là thiên tả, xã hội chủ nghĩa hay quá khích, kỳ thị chủng tộc thì không cần biết đúng-sai: chống tới cùng và có thể bạo động. Họ không nhìn ra thế giới bên ngoài khi Âu Châu, Úc Châu, Nhật, Hàn đã chống bệnh dịch ra sao, đã ghi nhận kết quả bầu cử Mỹ như thế nào.
Thứ nhì là các phong trào chống ô nhiễm môi sinh, khí hậu, phá thai… đã nung nấu sự thù hận, ganh ghét trong mỗi cá nhân u tối vì thiếu quan niệm “tư tưởng, tự nhiên và xã hội thống nhất”. Nước Mỹ có khoa học, lịch sử nhưng thiếu đạo học (triết học, không phải tôn giáo) để nhận định “khoa học, đạo học, sử học thống nhất”. Nền giáo dục Mỹ cũng không dạy mỗi cá nhân cần có “bản thể luận, nhận thức luận, phương pháp luận thống nhất”. Đặc biệt là kinh tế thị trường tạo đời sống cá nhân nặng về vật chất mà quên đi “tinh thần và vật chất là hỗ tương nguyên nhân”.
Cuối cùng là người Mỹ dựa vào Hiến Pháp của 400 năm trước trong khi dân tình (di dân,hợp chủng) của 400 năm sau đã đổi khác. Người Mỹ vẫn ôm hào quang của thời kỳ cách mạng để chống sự bành trướng từ chính quyền trung ương mà không thấy vai trò của nước Mỹ đối với thế giới cũng như trong nước khi có thiên tai. Một chính phủ bị cắt giảm các cơ quan, ngân sách sẽ không cung ứng nhu cầu cần thiết cho dân trong tai biến. Sự đổ thừa cho thất thoát, phí phạm… chỉ là trò chơi của lưỡng đảng. Khi một trong hai đảng suy thoái thì đối lập không còn hữu hiệu và khuynh hướng độc tài phát triển đe dọa sinh hoạt dân chủ.
Luật pháp và mạng xã hội
Một trong những thất bại khác là mặt luật pháp. Các đại công ty bỏ tiền ra mua các cơ sở truyền thông (Sinclair), lập các viện nghiên cứu thiên tả, khuynh hữu để vận động các chương trình phù hợp với kế hoạch chính trị. Lưỡng đảng bắt đầu các chiến dịch khuynh đảo các tòa án lớn nhỏ. Một khi công lý (tòa án) không đem lại công bằng xã hội chỉ vì các ông tòa cũng rơi vào bẫy của mạng xã hội.
Hiến pháp của 400 năm trước không tiên đoán được sự xuất hiện của mạng lưới toàn cầu. Và các luật gia đã không được chuẩn bị để đối phó với khoa học, kỹ thuật tiến quá nhanh: từ chu kỳ 10 năm (1800s-1990s) xuống còn 5 năm (2000s-2010s). Trong khi các bộ luật của hàng chục năm trước chưa được hiện đại hóa với sự thay đổi của xã hội thì các bộ luật cần thiết phải mất nhiều năm mới thành hình (luật y tế ACA). Khi kiến thức của các thẩm phán Tối Cao Pháp Viện không đủ để quyết định mà phải dựa vào các chuyên gia kỹ thuật. Nhưng các chuyên gia kỹ thuật cũng bị mua chuộc vì nghề nghiệp (điển hình là cuộc tranh chấp về quyền phát minh giữa kỹ nghệ bào chế thuốc-Pharmaceutical industry- và các công ty kỹ thuật Google, Apple, Microsoft, Amazon…) khiến các quyết định của Tối Cao Pháp Viện cực kỳ khó khăn. Đó là mặt kinh tế.
Mặt chính trị là quyền tự do ngôn luận trên mạng. Các công ty cung cấp nền tảng (platform) như Google, Facebook, Twitter… biện luận rằng họ chỉ cung cấp phương tiện giống như hệ thống điện thoại, còn chuyện người sử dụng nói dối hay lường gạt thì không phải là trách nhiệm của họ để ngăn chận. Nếu ngăn cấm hay thanh lọc thì vi phạm quyền tự do ngôn luận theo Hiến Pháp.
Phe chống đối cho rằng các công ty kỹ thuật đã tạo cơ hội tác động vào đời sống cá nhân (nhất là trẻ vị thành niên, người già, người bệnh) với các chi tiết hình ảnh, phim ảnh và những quảng cáo giả tạo có mục đích lừa gạt nhiều hơn là chỉ chuyển âm thành của một cuộc đàm thoại. Hiện nay chưa biết Tối Cao Pháp Viện sẽ quyết định ra sao nhưng chắc chắn sẽ không phải là quyết định cuối cùng.
Môi sinh và môi trường mạng xã hội
Khi thế giới hữu hình của nhân loại bị đe dọa bởi ô nhiễm môi sinh, khí hậu thay đổi thì trong thế giới ảo của mạng xã hội, các chuyên gia kỹ thuật tiếp tục tung ra các chương trình sinh hoạt mà ít có ai biết là sẽ dẫn nhân loại đi về đâu. Các nước độc tài (Nga, Trung Cộng) vẫn dựa vào tin giả để đưa người dân tham dự cuộc chiến. Khi khí hậu thay đổi tạo hạn hán, ngập lụt thì nạn đói đe dọa các nước nghèo. Chiến tranh, thiên tai và đói kém khiến dân các nước nghèo phải tỵ nạn, di dân đến các nước khác gây xung đột. Nếu các nước giàu vì ích kỷ chỉ lo đời sống của họ thì chiến tranh, thiên tai, bệnh dịch sẽ lan tràn không biên giới chẳng phân biệt giàu- nghèo. Nhưng nếu tiếp nhận thì bao nhiêu là đủ?
Thế nhưng trên mạng hàng ngày đều có quảng cáo kêu gọi cứu trợ thiên tai, người nghèo, trẻ em thiếu ăn, bệnh hoạn… thế nhưng bạn bỏ tiền vào thì có biết tổ chức nào thật, giả hay không? Có khi kẻ gian lừa bạn rút hết tiền của bạn thì bạn biết kêu ai?
Đó là điều mà mạng xã hội không giải quyết được.
Vậy thì bạn lên mạng xã hội làm gì?
Trần Công Lân
Tháng 2 năm 2023 (Việt lịch 4902)